Sociaal kapitaal

Sociaal kapitaal laat de wereld draaien:
Ondermijn financieel kapitaal met menselijke connectie

Terwijl ik dit essay aan het schrijven was, vertelde een vriendin me dat toen ze op de universiteit in Brazilië zat, twee van haar vrienden elke dag door de uitgestrekte stad Rio de Janeiro reden om haar na school op te halen en naar huis te brengen. Zonder hen zou ze niet zijn afgestudeerd, vertelde ze. Ze bedankte hen in het dankwoord van haar proefschrift.
De grotendeels materialistische wereld waarin we leven duwt ons voortdurend richting individualisme. Met onze inspanningen om als individu te overleven, vergeten we snel dat we er samen voor kunnen zorgen dat het overleven voor ieder van ons een beetje gemakkelijker en minder alleen kan voelen. Dergelijke relaties, of deze nu tussen individuen of tussen groepen worden gedeeld, zijn vaak gebaseerd en gedijen op sociaal kapitaal.
Volgens de Amerikaanse politicoloog Robert David Putnam (1995) verwijst sociaal kapitaal naar de “kenmerken van sociale organisaties, zoals netwerken, normen en sociaal vertrouwen die coördinatie en samenwerking voor wederzijds voordeel vergemakkelijken”. Deze kenmerken zijn niet gerelateerd aan geld, maar zijn misschien wel de meer menselijke componenten van sociale organisaties die het zo waardevol maken om deel uit te maken van een gemeenschap – inclusief de ervaring, kennis, netwerken, waarden, vertrouwen en energie die mensen in een gemeenschap stoppen, om er een paar te noemen.

Welke vormen neemt sociaal kapitaal aan?
Mensen worden vaak ‘sociale wezens’ genoemd. In essentie is sociaal kapitaal de waarde die wordt ontleend aan sociale activiteiten of het koesteren van relaties. Als je gelooft in het bestaan van sociaal kapitaal, geloof je in wezen dat de goede wil die mensen of groepen mensen delen bijdraagt aan een vorm van productief voordeel voor de betrokkenen.
Voor mij voelt sociaal kapitaal als de rode draad die mij verbindt met de gemeenschappen die ik wil opbouwen of waar ik deel van uitmaak. Het is de veiligheid die ik voel als immigrant wonend op een vreemd continent, kilometers ver weg van mijn familie, omdat ik weet dat mijn vrienden en zelfgekozen familie midden in de nacht voor mij klaar staan. En hoewel deze veiligheid geen geld kost, kost het tijd, liefde en moeite die ik steek in het onderhouden van deze relaties en waarmee ik hopelijk mensen hetzelfde gevoel van comfort en veiligheid bied zoals ik die ook van hen krijg.
Voor mijn vriendin betekende dit dat ze haar veeleisende opleiding kon doorstaan en aan het eind van de dag veilig thuis kon komen, zonder geld af te moeten staan als jonge student voor wie geld misschien schaars is of kostbare tijd te moeten verliezen aan een langdurende reis. En dit alles dankzij de vriendelijkheid en zorgzaamheid van de mensen die ze kende en waarmee ze een band had opgebouwd.

Amsterdam Alternative is een collectieve vereniging gebaseerd op vergelijkbare overtuigingen en waarden. Met het onderliggende ‘non-profit’-principe gedijt het collectief op gedeelde waarden onder de vrijwilligers die tijd, ervaring en moeite steken in het creëren van iets waar alle betrokkenen baat bij hebben, en gemeenschappelijk beslissingen neemt voor gedeeld welzijn.

Sinds 2006 is OT301 aan de Overtoom in Amsterdam – het gebouw waar het collectief haar activiteiten uitvoert – eigendom van Vereniging EHBK, een diverse, internationale gemeenschap bestaande uit verschillende organisaties. Samen beheren ze de ruimte en nemen ze de bepalende beslissingen. Het is niet het financiële kapitaal dat deze gedeelde activiteiten drijft, maar het sociale kapitaal dat ze samen hebben opgebouwd.

Hetzelfde sentiment is weerspiegeld in Vrij Beton, de campagne van Amsterdam Alternative om collectief bezit van onroerend goed te bevorderen en dit te gebruiken voor publieke verbetering in plaats van voor individueel gewin. Het streeft ernaar nieuwe vrije ruimtes in de stad te creëren waar mensen sociale, politieke en culturele activiteiten kunnen ondernemen. Deze ruimtes zullen fungeren als katalysatoren voor experimenten en creativiteit die niet gericht zijn op winst, maar op het creëren van gedeelde betekenissen. Dergelijke ruimtes kunnen iedereen de luxe van creativiteit bieden, en niet alleen degenen die al over de middelen beschikken om dat te doen.

Wat maakt sociaal kapitaal belangrijk in de hedendaagse wereld?
Zelfs nu geld het belangrijkste middel wordt om ‘dingen gedaan te krijgen’, kan de waarde van sociaal kapitaal in onze wereld niet worden onderschat. Als actieve leden van de samenleving verwerven we allemaal een zekere mate van sociaal kapitaal, dat behulpzaam kan zijn in tijden van nood.
Drie jaar geleden ben ik naar Nederland verhuisd. Ik had mensen terloops horen zeggen hoe moeilijk het is om een woonruimte in dit land te vinden, vooral in de grotere steden zoals Amsterdam, als gevolg van de steeds erger wordende wooncrisis. De wooncrisis is het gevolg van vele factoren, variërend van een tekort aan vrije ruimte in een klein land tot de risico’s van overtoerisme en het verhuren van woningen als Airbnbs en hotels. Er zijn echter weinig oplossingen, zo ik heb ondervonden hier jarenlang wonende als niet-Europese. Misschien is er maar één – de juiste mensen kennen.
In de afgelopen drie jaar ben ik twee of drie keer op zoek geweest naar een plek om te wonen, en elke keer kwam de oplossing via iemand die ik kende. De eerste keer zag een vriend mijn reactie op een sociaalmediabericht van zijn vriend over het zoeken naar een huisgenoot, en stuurde hem een aanbeveling voor mij, zonder dat ik er zelfs maar om vroeg. De tweede keer zocht een vriendin van een vriendin iemand om haar te vervangen in een kamer. Onlangs vroeg één van mijn oude huisgenoten of ik samen naar een andere plek wilde verhuizen, die hij van zijn vrienden had geërfd.
Praat met iedereen in Amsterdam en daarbuiten, en je komt veel verhalen tegen over hoe iemand kennen en een ‘netwerk’ hebben in deze steden, bij gebrek aan een betere term, hen heeft geholpen alles te vinden, van een huis tot een baan en een fiets. Vooral in een samenleving die grotendeels wordt gevormd door mensen uit verschillende landen, culturen en achtergronden, is het sociaal kapitaal dat ons helpt onze weg te vinden door vaak vreemde zoektochten en nieuwe ervaringen. In deze uitwisselingen vervangt sociaal kapitaal niet noodzakelijkerwijs geld, maar krijgt het een eigen vorm van valuta die een transactie vergemakkelijkt. Op deze manier, zoals vele auteurs waaronder Francis Fukuyama (1999) en Hans Prujit (2002) hebben beschreven, vergemakkelijkt sociaal kapitaal het voortbestaan en de groei van onze samenleving en zorgt het ervoor dat moderne economieën kunnen functioneren.

Sociaal kapitaal in het internettijdperk
Je kunt je inmiddels wel voorstellen hoe sociaal kapitaal wordt opgebouwd door het kennen van mensen, wat een kerneigenschap is van mens zijn en leven in deze wereld. We kennen allemaal mensen. En toch, of we nu in een grote stad of een klein stadje wonen, of we nu met onze familie of alleen wonen, en ook hoe comfortabel we ons voelen met sociale interacties in het echte leven, het zijn allemaal factoren die van invloed zijn op hoeveel sociaal kapitaal we kunnen opbouwen.
Maar waar beperkingen in de echte wereld ons geïsoleerd houden, kan de virtuele wereld ons met andere mensen verbinden en ons helpen de vruchten van sociaal kapitaal te plukken zonder mensen in het echt te hebben ontmoet. Een van de belangrijkste voorbeelden hiervan is het gebruik van het internet door de LGBTQIA+-gemeenschap om representatie te vinden, contact te leggen met andere queer mensen en zelfs levensreddende acties online te bevorderen.
Queer- en transgenders bevinden zich vaak geïsoleerd van de samenleving of zijn niet in staat contact te leggen en verbindingen op te bouwen. Ze worden ook vaak buiten de beroepsbevolking gehouden of door familie afgesneden, waardoor ze geld, een plek om te wonen en andere belangrijke middelen te kort komen die essentieel zijn om te overleven. Dit is waar het internet in beeld komt. Queerorganisaties en transgenders maken steeds vaker gebruik van online inzamelingsacties om geld te crowdfunden voor zaken als huur of genderbevestigende zorg. Deze inzamelingsacties worden vaak gedeeld door mensen die ze online hebben ontmoet en een connectie mee hebben, vaak met een boodschap die voor hen instaat en anderen ertoe aanzet om te doneren.
Hoewel geld natuurlijk essentieel is om in de wereld te overleven, kan het hebben van sociaal kapitaal het binnen bereik brengen van degenen die er anders vaak moeilijk aan kunnen komen.

Sociaal kapitaal gebruiken als daad van verzet
Sociaal kapitaal dient, mits juist gebruikt, als een daad van verzet tegen de kapitalistische, individualistische wereld die ons naar winst drijft ten koste van het welzijn van andere mensen. Door gebruik te maken van de waarde van sociaal kapitaal kunnen degenen die actief naar de zijlijn van deze maatschappij worden geduwd, manieren vinden om erin te bestaan en zelfs te gedijen. Het helpt individuen en gemeenschappen veerkracht te tonen in moeilijke tijden en weerstand te bieden tegen onrechtvaardige machtsstructuren.

In zekere zin is dit ook wat Amsterdam Alternative nastreeft. Het collectief wordt gedreven door een model dat de kapitalistische principes van individuele winst en eigendom verwerpt.

In zekere zin is dit ook wat Amsterdam Alternative nastreeft. Het collectief wordt gedreven door een model dat de kapitalistische principes van individuele winst en eigendom verwerpt. In plaats daarvan bevordert het collectieve bestaans- en creatievormen die mensen samenbrengen om als groep aan het werk te gaan en daar de vruchten van te plukken. De werkelijkheid is dat we ook in westerse samenlevingen die de neiging hebben individualistischer te zijn, niet alleen kunnen overleven. Het waarderen van sociaal kapitaal als een hulpbron en trachten dat met anderen te delen, kan ons helpen dingen te bereiken die actief onmogelijk worden gemaakt door de manier waarop de wereld is ingericht, gedomineerd door winst gedreven macht.

Sociaal kapitaal gebruiken voor collectief welzijn
Natuurlijk is niets ooit zonder nadelen. Sommige academici, zoals M.E. Warren (2001), brengen sociaal kapitaal in verband met de mogelijkheid tot corruptie, in het geval iemand probeert oneerlijk te profiteren van de connecties die die heeft ontwikkeld op basis van vertrouwen en socialisatie. Er zijn ook theorieën dat gemeenschappen die op sociaal kapitaal zijn gebouwd, weliswaar ten goede komen aan degenen die erbij betrokken zijn, maar ook het risico lopen de samenleving als geheel te schaden of anderen buiten te sluiten door middel van discriminatie en marginalisering.
Het belangrijkste is naar mijn mening dat het einddoel niet uit het oog wordt verloren. Wanneer we betrokken raken bij een gemeenschap, of omgaan met degenen die we kennen en vertrouwen, helpt het altijd om ervoor te zorgen dat we niet actief profiteren ten koste van een ander. Het zien van onze inspanningen als een middel voor groter maatschappelijk welzijn en gemeenschapswinst is een andere manier om ons te verzetten tegen de individualistische aard van onze wereld, en persoonlijke voordelen zoals vrijheid, geluk en vervulling te ontlenen aan collectiviteit.