Bajesdorp

Van het oude Bajesdorp naar het nieuwe Bajesdorp

Achter het Amstelstation – aan de Wenckebachweg – ligt Bajesdorp. Voorheen stond hier een pittoresk wijkje met kraakpandjes, de bewoners maakten zich sterk tegen leegstand en voor het behoud van een bewoonbare buurt bewoonbaar. Al ruim voor de ontruiming en sloop begonnen de bewoners aan de voorbereidingen voor de bouw van het nieuwe Bajesdorp. Het nieuwe gebouw met 4 verdiepingen biedt ruimte voor wonen, werken, publieke functies en wordt eind 2023 opgeleverd. 
We spraken Femke en Nina over de geschiedenis, het onderhandeling en bouwtraject en de toekomst van het andere, maar mooie nieuwe Bajesdorp. Het is een inspirerend verhaal over de transitie van kraak naar vrijplaats in collectief eigendom.

Het ontstaan
Op 7 september 2003 worden 4 leegstaande cipierswoningen aan de Wenckebachweg in Amsterdam gekraakt. De woningen horen met nog 15 andere woningen en de zogenaamde ‘directeurswoning’ bij de Bijlmerbajes (gevangenis). Een aantal andere cipierswoningen is op het moment van de kraak nog bewoond. De bewoners, krakers en de later erbij gekomen anti-krakers, vormen na verloop van tijd samen een klein stadsdorpje dat uiteindelijk ‘Bajesdorp’ wordt genoemd. Bajesdorp ontwikkelt zich tot een levendige, ongedwongen vrijplaats waar wordt gewoond, gewerkt en gegeten, gedronken en gedanst. 

Festival
Na 2010 worden er nog 7 huisjes gekraakt en wordt er voor het eerst een festival georganiseerd. Het festival genaamd Thuis in Bajesdorp is bedoeld om mensen in de buurt en stad kennis laten maken met Bajesdorp. Het festival dat later de naam Bajesdorp festival krijgt, groeit uit tot een jaarlijks gratis huiskamer- en achtertuinfestival met onder andere muziek, theater, poëzie en dans voor jong en oud. 

De Muiterij
Bajesdorp heeft lange tijd geen gemeenschappelijke ruimte. Daar komt in 2015 verandering in wanneer Wenckebachweg nr. 20 wordt gekraakt en daarin het sociaal buurtcentrum De Muiterij wordt opgezet. 
De Muiterij wordt vanaf dat moment elke dinsdagavond gebruikt als volkskeuken. Er worden veganistische maaltijden — met groente uit eigen tuin — gekookt en meestal is er ook een muzikaal optreden. Verder wordt de Muiterij gebruikt voor workshops, buurtbijeenkomsten, het Language Café en voor vergaderingen en repetities. De Muiterij vormt jarenlang het kloppende hart van Bajesdorp.
In december 2018 verhuist de Muiterij van Wencekbachweg nr. 20 naar nr. 46, de voormalige directeurswoning. De Muiterij wordt uiteindelijk in de zomer van 2021 gesloopt om ruimte te maken voor de bouw van het nieuwe Bajesdorp.

De Bajestuin
De Bajestuin is een permacultuurtuin voor en door de buurt. Het begon allemaal in het voorjaar van 2013 met een kleine guerrillatuin in bakken. Het grasveld was al zeker 16 jaar niet meer in gebruik. Begin 2014 tekent de Vereniging Bajesdorp een medebeheer-contract met zowel de Gemeente Amsterdam als de Gemeente Ouder-Amstel (tegenwoordig Amsterdam-Duivendrecht). Het grasveld verandert in een bloeiende en diverse tuin en groeit uit tot een vaste ontmoetingsplek voor de buurt.

Behoud
Al voor het kraakverbod dat op 1 oktober 2010 inging, voerden de bewoners van Bajesdorp gesprekken met het Rijk, de eigenaar van de Penitentiaire Inrichting Amsterdam Over-Amstel (Bijlmerbajes). De bewoners willen het dorp graag behouden. Een belangrijke stap in dit proces is de oprichting van de Vereniging Bajesdorp op 18 maart 2011.
Vanaf 2014 worden er serieuze gesprekken gevoerd met het Rijk om de grond aan te kopen. De uitkomst van de lobby bij stadsdeel Oost is teleurstellend en hoopgevend tegelijk: ze zijn positief over de plannen van Bajesdorp, maar kunnen niets betekenen. De grond is immers van het Rijk en zal niet door de gemeente Amsterdam worden aangekocht (iets wat normaal gesproken wel kan gebeuren omdat de gemeente het eerste recht van koop heeft). De verkoop van de grond wordt via een tender – een soort wedstrijd — met een nota van uitgangspunten geregeld. In deze nota wordt aangegeven dat er op het voormalige terrein van de Bijlmerbajes een broedplaats moet worden gerealiseerd. Op die manier krijgt Bajesdorp een voet tussen de deur!
Meerdere projectontwikkelaars schrijven zich in voor de tender. Een van ontwikkelaars is projectbureau AM. Zij nemen contact op met Bajesdorp en in mei 2017 sluiten Bajesdorp en AM een intentie-overeenkomst af — mocht AM de tender winnen — om samen te werken.

Na anderhalf jaar onderhandelen ondertekent Bajesdorp op 19 september 2018 de intentie-koopovereenkomst met projectbureau AM.

In september 2017 wordt duidelijk dat AM de grond van het Rijk mag kopen en breekt er een spannende tijd aan voor de bewoners van Bajesdorp. Ze moeten met de projectontwikkelaar gaan onderhandelen over de grondprijs. Uiteindelijk wordt met de hulp van Jaap Draaisma een compromis gesloten. Na anderhalf jaar onderhandelen ondertekent Bajesdorp op 19 september 2018 de intentie-koopovereenkomst met AM. Op 6 november 2019 wordt er na lange onderhandelingen met de gemeente Amsterdam door de gemeenteraad besloten dat de gemeente de grond zal kopen en in erfpacht aan Bajesdorp zal geven. Ruim een jaar later wordt de handtekening gezet onder de overeenkomst die alle afspraken tussen de drie partijen (gemeente, AM en Bajesdorp) vastlegt en die het raadsbesluit omzet in concrete afspraken.
In 2022 wordt de omgevingsvergunning uiteindelijk goedgekeurd. Na lange onderhandelingen, een zorgvuldige controle door de bank, geduld van de gemeente, AM en de aannemer, kan op 3 oktober de erfpachtovereenkomst en de hypotheken naar de notaris.

Nadat het terrein door de Rijksoverheid wordt verkocht aan de projectontwikkelaar wordt Bajesdorp ontruimt. Als eerste wordt in december 2018 de lange rij huizen (inclusief De Muiterij) gesloopt. Het buurtcentrum verhuist dan naar de voormalige directeursvilla. In september 2019 wordt de rest van het dorp gesloopt. 
Een deel van de bewoners bouwt een tijdelijk dorp van caravans en containers naast de grond waarop het nieuwe Bajesdorp zal verrijzen. Ze zullen er wonen terwijl er aan het toekomstige Bajesdorp wordt gewerkt.

Toekomst
De toekomst van Bajesdorp is heel anders dan het verleden. Het oude Bajesdorp met een eigen terrein, veel buitenruimte en verschillende gebouwen maakt plaats voor één gebouw in het keurslijf van stedelijke ontwikkeling. Het nieuwe Bajesdorp ligt naast een middelbare school, heeft buren, moet voldoen aan meer regels dan ooit tevoren en is geen terrein meer waar van alles rond kan slingeren. Iets minder vrij en autonoom dan voorheen maar wel een plek met toekomstperspectief, want één ding is zeker: het nieuwe Bajesdorp zal blijven.

Iedereen is op z’n minst één dag per week onbetaald aan het werk om alles voor Bajesdorp te regelen. Dat betekent dat je ruimte moet maken in je schema.

Het collectief
Van de groep die ooit in Bajesdorp woonde zijn nu nog maar 2 mensen over. In het lange proces van kraak naar koop en nieuwbouw hebben heel wat mensen afscheid genomen. Sommigen vertrokken om een opleiding te volgen, anderen kregen kinderen en ook waren er mensen die de transitie van kraak naar koop niet zagen zitten en/of zelf geen projectontwikkelaar wilden worden. 
Een transformatie als deze is een lang en ingewikkeld traject. Het is leerzaam en leuk maar kost ook veel tijd en energie. Bij aanvang van het traject realiseerde niemand zich hoeveel werk het is, en misschien is dat ook maar beter want anders waren ze er misschien wel nooit aan begonnen. Iedereen is op z’n minst één dag per week onbetaald aan het werk om alles voor Bajesdorp te regelen. Dat betekent dat je ruimte moet maken in je schema. Ruimte die er soms niet is, omdat er ook andere dingen gebeuren in je leven.
Femke vertelde me tijdens het interview dat ze een boek had gelezen waarin stond dat de kans heel groot is dat je in een project zoals dit niet met dezelfde groep mensen eindigt als waarmee je bent begonnen. Op het moment dat ze het las dacht ze dat dat vast niet van toepassing zou zijn op Bajesdorp, maar de realiteit bleek anders. De groep is wel degelijk veranderd. In het begin vond ze het best moeilijk als er mensen vertrokken. Dat voelde alsof het collectief uit elkaar viel. Later besefte ze dat het erbij hoort en dat het ook betekent dat er weer leuke nieuwe mensen bijkwamen.
Nieuwe mensen kwamen vaak via via, maar ook via de door Bajesdorp zelf geplaatste open calls. Het fijne aan die open calls (oproepen) was dat ze op een gegeven moment heel goed wisten wat ze wilden en dat mensen zich daar dan ook specifiek op inschreven. Dan krijg je mensen die het plan ook echt zien zitten. Ondanks dat het soms prettig is om met een kleine groep beslissingen te maken, was het goed om de groep af en toe weer te laten groeien. Het is prettig maar ook noodzakelijk om de last over meerdere schouders te verdelen. Een jaar of twee geleden is er ook een open call geplaatst met als doel om de diversiteit in de groep te vergroten. Toen werd er in de selectie rekening gehouden met andere achtergronden en genderidentiteiten om de groep diverser te maken.

Functiedynamiek
Het oude Bajesdorp was een mix van wonen, werken en publieke functies. Die functiedynamiek wilde de groep graag meenemen naar het nieuwe pand. Door alle regels van de gemeente, is het mixen van functies echter niet makkelijk. Wonen en werken in één pand is niet gebruikelijk. Dat past niet binnen de hokjes van de gemeente en dingen die niet binnen een hokje passen kunnen lang duren.
Omdat de grond door de Nederlandse staat werd verkocht aan een projectontwikkelaar en niet aan de gemeente moest er onderhandeld worden met die projectontwikkelaar. Uiteindelijk heeft Bajesdorp bijna twee jaar lang onderhandeld over de grond en de invulling daarvan. Met de projectontwikkelaar wordt de afspraak gemaakt dat er in een deel van het pand gewoond kan worden. In latere onderhandelingen met de gemeente wordt de atelierfunctie vastgelegd omdat de gemeente als voorwaarde aan Bajesdorp stelde dat het een broedplaats moet worden. Uiteindelijk is de combinatie van wonen en werken op die manier gerealiseerd, en dat is grotendeels te danken aan het feit dat Bajesdorp zelf een deel van de onderhandelingen heeft gedaan met de projectontwikkelaar en de gemeente.

Het pand
Het Bajesdorp collectief heeft samen met de architecten nagedacht over het ontwerp van het pand en de materialen waarmee het gebouwd zal worden. 
Het nieuwe pand bestaat uit 4 verdiepingen. Op de begane grond is plek voor een theater ruimte en een klein café. Op de verdiepingen daarboven zijn woonruimtes en ateliers. Iedereen heeft in principe zijn/haar/hun eigen woon- en/of werkunit en op elke verdieping is er in het midden een gemeenschappelijke ruimte waar bewoners en ateliergebruikers elkaar kunnen ontmoeten. Ruimte om samen te eten, te zitten, praten of gasten te ontvangen. 
De grond rondom Bajesdorp is openbaar. Op de plek naast het gebouw en het stuk waar nu de tijdelijke woningen staan worden groenzones aangelegd die ook gebruikt mogen worden door de studenten op de naastgelegen school en de buren. De overeenkomst voor de door Bajesdorp aangelegde voedseltuin wordt voorlopig elk jaar verlengd en mag blijven als tuin voor de wijk.
Het bouwen van een betaalbaar en energieneutraal pand waarin prettig geleefd kan worden was een behoorlijk ingewikkelde opgave. Sommige oude ecologische methoden — die nu als nieuw gezien worden — vallen nog niet binnen de officiële regels omdat ze nog niet voldoende zijn getest en worden daarom (nog) niet toegelaten. Er moesten een aantal compromissen gesloten worden om te kunnen beginnen met bouwen. Op 14 november 2022 gingen de eerste heipalen de grond in en ging de bouw van start. Een weekje later wordt de start van de bouw officieel gevierd met de wethouder en genodigden. Op 14 oktober 2023 – het gebouw wordt dan over een maand casco opgeleverd — worden vrienden, familie en anderen die financiële steun hadden geboden uitgenodigd voor een eerste sneak peak in het nieuwe pand.

Publieke ruimte
Bajesdorp komt voort uit een traditie van het organiseren van veel publieke evenementen. Het was in het verleden en wil ook in de toekomst een plek zijn waar andere mensen welkom zijn en waar je ideeën en creativiteit kunt uitwisselen. 
Op de begane grond van het nieuwe pand is ruimte voor een theaterzaal, een klein café en een aantal oefenruimtes. Die ruimtes zullen door het Bajesdorp collectief gebruikt worden om evenementen te organiseren. Daarvoor is een nieuw collectief van kunstenaars opgericht die de ruimtes op de begane grond zal gebruiken en beheren. Niet per se mensen die al in het pand wonen en/of werken maar ook mensen van buitenaf. Dit model is geïnspireerd op Splendor in Amsterdam. 

Nederlandse banken vinden verenigingen en wooncoöperaties een risico en daarom week Bajesdorp uit naar de GLS Bank in Duitsland.

Financiering
Een van de grootste uitdagingen in het hele proces was de financiering. Nederlandse banken vinden verenigingen en wooncoöperaties een risico en daarom week Bajesdorp uit naar de GLS Bank in Duitsland. GLS is een kleine bank die is gespecialiseerd in dit soort projecten. Bajesdorp is ook in gesprek geweest met de Rabobank. De Rabobank loopt wat betreft financiering van coöperatieve projecten voor op andere banken in Nederland, maar Bajesdorp wilde om ethische en financiële redenen niet met hen in zee. 
Banken geven projecten zoals Bajesdorp of wooncoöperaties zoals De Warren of De Nieuwe Meent niet het volledige bedrag dat nodig is om de financiering rond te krijgen. Ze geven slechts 60% (als je geluk hebt), en de rest moet op andere manier geregeld worden. Omdat Bajesdorp een broedplaats is, kon er aanspraak gemaakt worden op een subsidie van Bureau Broedplaatsen. Er is ook een deel geleend via het Amsterdamse wooncoöperatiefonds en een bedrag van ± €823.000 is zelf gefinancierd. Van die €823.000 is ongeveer €130.000 gefinancierd uit eigen zak. Dat wil zeggen eigen inleg van de leden. Die inleg varieert tussen de €2500 en €20000, een schuifbaar systeem zodat ook mensen/kunstenaars met een kleinere portemonnee kunnen instappen. Het resterende bedrag van €616.750 is binnengehaald via een crowdlending campagne. Crowdlending is anders dan crowdfunding. Het zijn geen giften maar een inleg in de vorm van obligaties die je met een beetje rente weer terugkrijgt. Een mogelijkheid om vanaf €250 te investeren in duurzaam vastgoed, en dat sprak aan want veel mensen deden mee en zo werden er 2467 obligaties verkocht; mid oktober 2023 zijn er nog €57.250 aan obligaties in de verkoop.

Organisatiestructuur
Bajesdorp is een vereniging en onderdeel van VrijCoop, wat betekent dat Bajesdorp in de toekomst niet meer verkocht kan worden en dat Bajesdorp niet alleen een vereniging van bewoners en gebruikers is maar ook een soort fonds. Dat wil zeggen dat de huren niet verlaagd worden op het moment dat Bajesdorp in de toekomst al haar schulden heeft afbetaald, maar dat het geld dat overblijft naar het VrijCoop solidariteitsfonds gaat. Met dat geld kunnen andere panden in collectief eigendom — door middel van leningen die worden verstrekt door VrijCoop — gefinancierd worden. Dit is vergelijkbaar met het model dat i al sinds eind jaren ’80 van de vorige eeuw in Duitsland wordt gebruikt door het Mietshäuser Syndikat. Het denken aan de toekomst en de mogelijkheid om deze vorm van wonen op deze manier te ondersteunen en herhalen is een belangrijk onderdeel van Bajesdorp geworden.

Actief protest
Femke en Nina zien Bajesdorp niet alleen als hun huis en werkruimte maar ook als een vorm van actief protest. Een protest tegen de huidige marktgerichte samenleving waarin het beleggen en geld verdienen met vastgoed de normaalste zaak van de wereld is. Bajesdorp is een protest van binnenuit, geen spandoek op de barricades maar onderdeel worden van de stad en het beleid. Er wordt op collectieve manier verandering teweeg gebracht in plaats van op individuele wijze. Bajesdorp staat voor samenleven met respect voor de mensen om je heen en de natuur.